ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΣΤΟ ΣΥΝΕΡΓΑΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Νεόφυτος Χαραλάμπους

Το συγκείμενο της εκπαίδευσης

Ζούμε στον κόσμο των ραγδαίων αλλαγών. Όλα γύρω μας μεταβάλλονται με ρυθμό αστραπής. Η ταχύτητα με την οποία κινούνται οι ιδέες, οι γνώσεις, τα αγαθά, οι άνθρωποι είναι χωρίς προηγούμενο. Οι γνώσεις πολλαπλασιάζονται και αχρηστεύονται με ρυθμό που δύσκολα μπορούμε να παρακολουθήσουμε.
Στον κοινωνικό και πολιτικό τομέα έχουμε συνέχεια νέα δεδομένα: νέα τάξη πραγμάτων, υπερεθνικά μορφώματα, ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, πολυπολιτισμικότητα, μαζικές κουλτούρες, πολλαπλές ταυτότητες, ανάγκη συνύπαρξης και συνεργασίας.
Στον οικονομικό τομέα, η παγκοσμιοποίηση φαίνεται ως κυρίαρχη τάση. Η αλληλεπίδραση και η αλληλεξάρτηση της οικονομίας των κρατών γίνεται ολοένα και πιο επιτακτική.
Στο χώρο της τεχνολογίας οι αλλαγές που έχουν συμβεί είναι ταχύτατες. Η τεχνολογία της πληροφόρησης, η ψηφιακή επανάσταση, η εικονική πραγματικότητα και η παγκοσμιοποίηση των δικτύων έκαναν τον κόσμο μικρότερο.

Στον εκπαιδευτικό τομέα δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ο ρυθμός της αλλαγής είναι το ίδιο ταχύς. Συνήθως η εκπαίδευση και το σχολείο αποτελούν το πιο συντηρητικό θεσμό μιας κοινωνίας που παραμένει ουραγός στις εξελίξεις. Παρά το γεγονός ότι η εκπαιδευτική θεωρία εμπλουτίζεται συνέχεια με νέα παραδείγματα σχολικής οργάνωσης και μάθησης (διοίκηση ολικής ποιότητας, ποιοτικό σχολείο, θεωρία πολλαπλών τύπων νοημοσύνης, συναισθηματική νοημοσύνη, πυλώνες της εκπαίδευσης της Ουνέσκο), η εκπαιδευτική πράξη ακολουθεί πολύ αργά. Σ’ αυτή την ανακολουθία θεωρίας και πράξης οφείλεται το γεγονός πως η ποιότητα στην εκπαίδευση είναι ζητούμενο διαχρονικό.

Στο χώρο της ψυχολογίας και της παιδαγωγικής έχουμε μια αληθινή επανάσταση όσον αφορά τη νοημοσύνη και τη μάθηση. Οι παραδοσιακές αντιλήψεις για τη νοημοσύνη όπως τη μετρούσαν τα συμβατικά τεστ νοημοσύνης έχουν επισκιαστεί σήμερα από τις ανατρεπτικές θεωρίες του Gardner (1983,1993) , του Goleman (1995) και του Sternberg (1996).
Ο Gardner με τη θεωρία του για τις πολλαπλές μορφές νοημοσύνης έδωσε μια νέα διάσταση στη διαφορετικότητα και αμφισβήτησε το διαχωρισμό των μαθητών σε «έξυπνους» και «βλάκες» καθώς και την απόδοση της σχολικής αποτυχίας στην ατομική παθολογία του μαθητή. Η θεωρία των πολλαπλών νοημοσύνων αποτελεί σήμερα μια μεγάλη πρόκληση για τα εκπαιδευτικά συστήματα. για αναδόμηση του περιεχομένου των προγραμμάτων και διαφοροποίηση των διαδικασιών διδασκαλίας -μάθησης και των τρόπων αξιολόγησης. H ενδοπροσωπική και διαπροσωπική νοημοσύνη αποτελoύν τη βάση για προγράμματα συναισθηματικής και κοινωνικής μάθησης

Επηρεασμένη από τη θεωρία του Gardner είναι και η θεωρία της συναισθηματικής νοημοσύνης,που διατυπώθηκε αρχικά από τους Salovey και Mayer (1990) και επεκτάθηκε και διαδόθηκε στη συνέχεια από τον Goleman (1995). Σύμφωνα με τον Goleman, η επιτυχία του ατόμου έχει θετική συσχέτιση με τη συναισθηματική του νοημοσύνη, τη νοημοσύνη της καρδιάς, που είναι η ικανότητα του ανθρώπου για αυτεπίγνωση, αυτορρύθμιση, αυτοενίσχυση, ενσυναίσθηση και διαπροσωπικές σχέσεις. Οι πέντε αυτές διαστάσεις της συναισθηματικής νοημοσύνης αποτελούν στην πραγματικότητα επέκταση και ερμηνεία της ενδοπροσωπικής και διαπροσωπικής νοημοσύνης του Gardner.

Στο ίδιο κανάλι κινείται και ο Sternberg (1996) με τη θεωρία του για τη Νοημοσύνη της Επιτυχίας, όπου δίνει την τρισδιάστατη αντίληψη της νοημοσύνης: αναλυτική, δημιουργική και πρακτική . Ο Sternberg υποστήριξε ότι η επιτυχία ενός ατόμου στη ζωή δε σχετίζεται με τα συμβατικά τεστ νοημοσύνης. Εκείνο που χρειάζεται είναι η νοημοσύνη της επιτυχίας, που περιλαμβάνει την ικανότητα του ατόμου να γνωρίζει τις δυνατότητες και τις αδυναμίες του, να βρίσκει τρόπους να μεγιστοποιεί τις δυνατότητές του και να διορθώνει τις αδυναμίες του.
Ανάμεσα στα μεγάλα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες κοινωνίες είναι η νέα μορφή αναλφαβητισμού, ο συναισθηματικός αναλφαβητισμός, η ανικανότητα του ανθρώπου να κατανοεί και να εκφράζει τα δικά του συναισθήματα αλλά και η αδυναμία του να κατανοεί τα συναισθήματα των άλλων.

Μια νέα επανάσταση στη μάθηση έφερε η επανανακάλυψη των τεράστιων δυνατοτήτων του ανθρώπινου εγκεφάλου. Σημαντικές είναι οι διαπιστώσεις ότι το σχολείο βοηθά περισσότερο την ανάπτυξη της αριστερής πλευράς του εγκεφάλου, του ακαδημαϊκού και παραμελεί τη δεξιά,το δημιουργικό εγκέφαλο. Το πρόγραμμα ταχυμάθησης του Βούλγαρου Lozanov στοχεύει στην ενεργοποίηση και της δεξιάς πλευράς του εγκεφάλου και έχει οδηγήσει σε σημαντικά ευρήματα για την ταχύτητα με την οποία μαθαίνει ο άνθρωπος με τη χρήση της μουσικής, της δημιουργικής σκέψης και της θεατρικής αγωγής. Ειδικά η διαπίστωση ότι το 50% περίπου της μαθησιακής ικανότητας του ανθρώπου αναπτύσσεται στα πρώτα τέσσερα χρόνια της ζωής προκάλεσε την ανάγκη για ενίσχυση της προσχολικής εκπαίδευσης και για πιο ουσιαστική εμπλοκή των γονιών στην εκπαίδευση ( Dryden & Vos , 2000).

Η πολυπλοκότητα, η ταχύτητα και οι πολλαπλές επιλογές που προσφέρει ο σύγχρονος πολιτισμός έχουν επιφέρει μια σύγχυση στις κοινωνίες, στα εκπαιδευτικά συστήματα, στα σχολεία, στην οικογένεια, στον άνθρωπο. Είναι διάχυτη η αντίληψη ότι ο πολιτισμός μας περνά μια δύσκολη φάση με κύρια χαρακτηριστικά την κρίση και την αμφισβήτηση θεσμών και αξιών. Αναδεικνύεται μέσα από τις κρίσεις αυτές ένα σοβαρό κενό, ένα έλλειμμα κοινωνικοποίησης. Οι ατομικιστικές αξίες κυριαρχούν εις βάρος των συλλογικών αξιών και το «εγώ» (ατομικό και εθνικό) γίνεται υπερτροφικό εις βάρος ενός ατροφικού «εμείς». Οι συνέπειες αυτού του κοινωνικού ελλείμματος είναι εμφανείς τόσο στο ατομικό επίπεδο όσο και στο επίπεδο των λαών και των εθνών. Εγωκεντρισμός, αλαζονεία, αποξένωση, αντικοινωνική συμπεριφορά, βία και τρομοκρατία, κοινωνική αδεξιότητα και αναπηρία, χαμηλή αυτογνωσία και αυτοεκτίμηση, φανατισμοί και μισαλλοδοξίες.

Μέσα σε όλα αυτά τα δεδομένα της παγκόσμιας και τοπικής σκηνής, μέσα στην κοινωνία της γνώσης και τη πληροφόρησης αλλά και μέσα στους πολλαπλούς κινδύνους που απειλούν την ψυχική υγεία μαθητών, γονιών και εκπαιδευτικών, προβάλλει επιτακτική η ανάγκη για επανεκτίμηση και αναθεώρηση των σκοπών και στόχων της εκπαίδευσης, του περιεχομένου των προγραμμάτων μας και των μεθόδων διδασκαλίας και μάθησης. Η ανάγκη για ανθρωποκεντρική και κοινωνικοκεντρική παιδεία είναι ιδιαίτερα απαραίτητη και επιβεβλημένη. Ο κοινωνικοποιητικός ρόλος του σχολείου που έχει υποβαθμιστεί πρέπει να πάρει κυρίαρχη θέση μέσα στην όλη οικολογία, τη δομή και τη λειτουργία της σχολικής κοινότητας.
Μέσα σε μια εποχή που ο ρόλος του σχολείου αμφισβητείται - ακούγονται και φωνές για την κατάργησή του - θα πρέπει να επανεκτιμηθεί και να αναθεωρηθεί με γοργούς ρυθμούς η δομή και η λειτουργία του, το περιεχόμενο των προγραμμάτων του, οι μέθοδοι διδασκαλίας και μάθησης, η οικολογία του και το μαθησιακό περιβάλλον.

Το ζητούμενο είναι οι νέοι ρόλοι του σχολείου, οι νέοι ρόλοι του εκπαιδευτικού, του μαθητή και του γονιού. Το ζητούμενο είναι η γρήγορη αναβάθμιση της ποιότητας της παρεχόμενης εκπαίδευσης τόσο των μαθητών όσο και των εκπαιδευτικών. Είναι γενικά παραδεκτό πως η ποιότητα στην εκπαίδευση περνά πρώτιστα μέσα από την ποιότητα των εκπαιδευτικών. Είναι επίσης παραδεκτό πως η ποιότητα των εκπαιδευτικών είναι συνάρτηση της βασικής τους εκπαίδευσης αλλά προπάντων της συνεχούς επιμόρφωσής τους.
Για να μπορέσουμε να πλάσουμε το όραμα για το σχολείο του μέλλοντος θα πρέπει να διαγνώσουμε τα δεδομένα του σήμερα, τις ευκαιρίες αλλά και τα εμπόδια για την αλλαγή.

Η φυσιογνωμία του Παραδοσιακού Σχολείου

Το παραδοσιακό σχολείο πεισματικά παραμένει προσκολλημένο στην ποσότητα της γνώσης μέσα σε μια εποχή που απαιτείται επίμονα η ποιότητα. Η αποστήθιση και ο βερμπαλισμός συνεχίζονται, ενώ το αίτημα είναι η κριτική σκέψη. Παρά τις θεωρητικές διακηρύξεις ότι σκοπός της εκπαίδευσης είναι η ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού, κυρίαρχη παραμένει η φροντίδα για γνωστική ανάπτυξη. Η συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη παραμελούνται ή αγνοούνται.
Τα Αναλυτικά και τα Ωρολόγια προγράμματα παραμένουν αυστηρά, ανελαστικά, βαρυφορτωμένα, απαιτητικά και αταίριαστα με τη φύση και τις ανάγκες του παιδιού και της σύγχρονης κοινωνίας.

Η ομοιομορφία και η ισοπέδωση συντηρούνται ακόμη σε μια κοινωνία που θεωρητικά σέβεται την ετερότητα, τη διαφορετικότητα, τις πολλαπλές νοημοσύνες, την πολυπολιτισμικότητα.
Το μαθησιακό περιβάλλον και η οικολογία του σχολείου εξακολουθούν να συντηρούν μοντέλα του προηγούμενου αιώνα, όπου «όλα ήταν διαρρυθμισμένα για να ακούεις».
Η κύρια μέθοδος διδασκαλίας εξακολουθεί να είναι η μετωπική, με κυρίαρχο το ρόλο, το χρόνο και το λόγο του εκπαιδευτικού. Δεν έγινε κατορθωτή η μετακίνηση από τη διδασκαλία στη μάθηση. Η διδασκαλία από μέσο έγινε αυτοσκοπός. Διδασκαλία σημαίνει ενεργοποίηση του δασκάλου. Μάθηση σημαίνει ενεργοποίηση του μανθάνοντα. Έτσι, η μάθηση περιορίζεται στην επικοινωνία δασκάλου - μαθητή, που είναι λιγότερο αμφίδρομη και περισσότερο μονοδρομική. Ο ρόλος του μαθητή περιορίζεται συνήθως σε παθητικό δέκτη, ενώ ο ρόλος του συμμαθητή υποβαθμίζεται.

Από τους τρεις τρόπους κοινωνικής οργάνωσης της σχολικής τάξης το παραδοσιακό σχολείο προωθεί τον ατομικισμό και τον ανταγωνισμό και παραμελεί το συνεργατικό τρόπο οργάνωσης, που είναι βασική ανάγκη του παιδιού αλλά και της σύγχρονης κοινωνίας. Ο τρίτος πυλώνας της εκπαίδευσης, σύμφωνα με την Έκθεση της Διεθνούς Επιτροπής της Ουνέσκο για την Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα είναι να μάθουμε τους μαθητές να συνυπάρχουν, να συνεργάζονται (Unesco, 1996). Παρόλο που θεωρητικά εγκαταλείφθηκε το επιλεκτικό σχολείο, στην εκπαιδευτική πράξη διατηρούνται πολλές πρακτικές από την κουλτούρα του: αστεράκια, βαθμοθηρία, εξετασιομανία, ανταγωνισμός, στιγματισμός και ταπέλλωμα με όλες τις αρνητικές επιπτώσεις της αυτοεκπληρούμενης προφητείας στην ψυχική υγεία και την προσωπικότητα του παιδιού.

Τέλος, το παραδοσιακό σχολείο παραμένει αυτοεγκλωβισμένο και αποξενωμένο από την τοπική και την παγκόσμια κοινωνία.

Το Συνεργατικό Σχολείο

Μετά τη διάγνωση τίθεται το ερώτημα. Ποιο σχολείο είναι που χρειάζεται η σημερινή και η αυριανή κοινωνία; Ποιο πρέπει να είναι το σχολείο του 21ου αιώνα; Θα προσπαθήσω να σκιαγραφήσω στη συνέχεια το παράδειγμα του συνεργατικού σχολείου, που αποτελεί τόσο το προσωπικό μου όραμα όσο και το συλλογικό όραμα του Κυπριακού Συνδέσμου Συνεργατικής Μάθησης
Το συνεργατικό σχολείο είναι μια αληθινή κοινότητα μάθησης, όπου όλα τα μέλη γίνονται ταυτόχρονα και δάσκαλοι και μαθητές. Είναι σημαντικό οι δάσκαλοι να γίνονται μαθητές και οι μαθητές να γίνονται δάσκαλοι. Όλα τα μέλη της κοινότητας (μαθητές, εκπαιδευτικοί, γονείς) έχουν έντονο το αίσθημα του ανήκειν και συνειδητοποιούν το ρόλο τους ως μέλη της κοινότητας. Φιλοσοφία και ιδεολογία του συνεργατικού σχολείου είναι η συνεργασία σε όλα τα επίπεδα. Συνεργασία δασκάλου-μαθητή, μαθητή-μαθητή, δασκάλων-γονιών και τοπικής κοινωνίας.

Η αυτονομία στη διοίκηση, στη δομή, την οργάνωση και τη λειτουργία είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για την υλοποίηση του οράματος του Συνεργατικού Σχολείου. Βέβαια το σχολείο διατηρεί τις σχέσεις του με την κεντρική εκπαιδευτική διοίκηση και λειτουργεί μέσα στα πλαίσια του Εθνικού Αναλυτικού Προγράμματος, αλλά έχει το δικαίωμα της επιλογής και ιεράρχησης των δικών του στόχων και προτεραιοτήτων, των δικών του διαδικασιών και μεθόδων μάθησης, που ανταποκρίνονται πάντοτε στις ιδιαίτερες ανάγκες των μαθητών, των εκπαιδευτικών και της τοπικής κοινωνίας. Η δυνατότητα του Συνεργατικού Σχολείου να έχει τους δικούς του πόρους ενισχύει την αυτοδυναμία του.

Το συνεργατικό σχολείο είναι ποιοτικό. Το συλλογικό όραμα όλων είναι η συνεχής βελτίωση της ποιότητας. Η έννοια της ποιότητας επιδέχεται πάντοτε βελτίωση. Βελτίωση της ποιότητας του ανθρώπινου δυναμικού (της ηγεσίας, των εκπαιδευτικών, των γονιών, των μαθητών), των επιπέδων μάθησης, της οικολογίας, των διαδικασιών.Το παραδοσιακό σχολείο είναι ποσοτικό και ενδιαφέρεται περισσότερο για το ΤΙ και το ΠΟΣΟ μαθαίνει ο μαθητής. Η κρίση του παραδοσιακού σχολείου οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο ότι ενσωμάτωσε στη λειτουργία του τη λογική της αγοράς, θεοποίησε τον ανταγωνισμό και τον ατομισμό. Η μονολιθική προσκόλληση στη συσσώρευση γνώσεων και στην ποσοτική μέτρησή τους δεν άφησε περιθώρια για συναισθηματική και κοινωνική μάθηση.

Το συνεργατικό σχολείο δίνει ίση σημασία και στο ΠΩΣ μαθαίνει ο μαθητής. Η αποστήθιση και ο βερμπαλισμός δίνουν τη θέση τους στην κριτική και δημιουργική σκέψη και το γνωσιοκεντρισμό διαδέχεται η ολόπλευρη ανάπτυξη του μαθητή, που δεν είναι μόνο ρητορικό σχήμα, αλλά συγκεκριμενοποιείται με προγράμματα συναισθηματικής και κοινωνικής μάθησης.
Ένα τέτοιο πρόγραμμα συναισθηματικής και κοινωνικής μάθησης εφαρμόζουμε τα τελευταία τρία χρόνια σε σχολεία της Κύπρου με εξαιρετικά θετικά αποτελέσματα. Είναι το πρόγραμμα “Επιστήμη του Εαυτού” , που σκοπό έχει να βοηθήσει τους μαθητές να γνωρίσουν, να εκτιμήσουν και να αναπτύξουν τον εαυτό τους.(Χαραλάμπους& Λιβίτζη, 2001). Να προσδιορίσουν τις σχέσεις τους, τις σκέψεις, τα συναισθήματα, τις στάσεις και τις αξίες τους. Το πρόγραμμα αναπτύσσει τις πέντε διαστάσεις της συναισθηματικής νοημοσύνης και όπως κατέθεσαν οι ίδιοι οι μαθητές που συμμετείχαν στην εφαρμογή του τους βοήθησε να βελτιωθούν στα 22 πιο κάτω χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς τους:

• Αυτοανακάλυψη
• Επίγνωση αδυναμιών και δυνατοτήτων
• Περισσότερη αποδοχή και αγάπη του εαυτού
• Ικανότητα αυτοαξιολόγησης
• Περισσότερη ψυχική ηρεμία
• Ψηλότερη αυτοεκτίμηση
• Περισσότερη θετική σκέψη
• Λύσεις και απαντήσεις σε πολλά προσωπικά προβλήματα
• Καλύτερη αντιμετώπιση του φόβου
• Υπέρβαση του εγωκεντρισμού
• Αύξηση της αυτοσυγκέντρωσης
• Δυνατότητα αυτορρύθμισης
• Μείωση του χρόνου τηλεόρασης
• Μείωση του χρόνου τηλεφωνημάτων
• Ψηλότερες βαθμολογίες στο σχολείο
• Συνειδητοποίηση και ιεράρχηση στόχων
• Καλύτερη διαχείριση του χρόνου
• Καλύτερος προγραμματισμός της ζωής
• Βελτίωση διαπροσωπικών σχέσεων
• Ικανότητα συγχώρεσης
• Περισσότερος σεβασμός των δικαιωμάτων των άλλων
• Περισσότερη αισιοδοξία για το μέλλον

Μέσα σε μια εποχή όπου ο συναισθηματικός αναλφαβητισμός απειλεί την ψυχική υγεία του σύγχρονου ανθρώπου και της σύγχρονης κοινωνίας, προγράμματα συναισθηματικής εκπαίδευσης και προσωπικής ανάπτυξης αποκτούν ιδιαίτερη σημασία. Η ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης από όλα τα μέλη της σχολικής κοινότητας θα πρέπει να είναι σημαντικός στόχος του σύγχρονου σχολείου.

΄Ενας άλλος δείκτης ποιότητας του σύγχρονου σχολείου είναι ο μαθητοκεντρικός του χαρακτήρας, μια βασική αρχή που δυστυχώς παραμένει εύηχο σύνθημα παρά σχολική πρακτική. Ο υλοκεντρισμός και ο δασκαλοκεντρισμός, κυρίαρχα στοιχεία του παραδοσιακού σχολείου δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για την ενεργοποίηση του μαθητή. Ο παραδοσιακός ρόλος του σχολείου είναι ν’ απαιτεί απ’ όλους τους μαθητές ν’ ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του. Το ζητούμενο στο σύγχρονο συνεργατικό σχολείο είναι να μπορέσει το ίδιο ν’ ανταποκριθεί στις ανάγκες του κάθε μαθητή και να τον βοηθήσει ν’ αναπτύξει τις δυνατότητές του στο μέγιστο δυνατό βαθμό.

 Το συνεργατικό σχολείο είναι μαθητοκεντρικό γιατί:

Πρώτον, σέβεται έμπρακτα τη μοναδικότητα και τη διαφορετικότητα του κάθε μέλους της σχολικής κοινότητας

Δεύτερο, Γνωρίζει και αναγνωρίζει τις ανάγκες και τις δυνατότητες του κάθε μαθητή και του κάθε εκπαιδευτικού

Τρίτο, γνωρίζει τις πολλαπλές νοημοσύνες και τo στιλ μάθησης του κάθε μέλους

Τέταρτο, διαφοροποιεί το περιεχόμενο των προγραμμάτων, τις διαδικασίες διδασκαλίας-μάθησης και τις μορφές αξιολόγησης.

Για να μπορέσει όμως να υλοποιηθεί η διαφοροποίηση θα πρέπει το σχολείο να είναι ευέλικτο. Ευέλικτο αναλυτικό πρόγραμμα, ευέλικτο ωρολόγιο πρόγραμμα, ευελιξία στη διακίνηση των μαθητών και στην οργάνωση της τάξης, ευελιξία στις μεθόδους μάθησης και στην αξιολόγηση. Η ισοπέδωση και η ομοιομορφία δεν ταιριάζουν στο συνεργατικό σχολείο. Η πορεία προς τη μάθηση δεν είναι μόνο μια και γραμμική. Υπάρχουν πολλοί δρόμοι προς τη μάθηση και πολλές αλήθειες. Εκπαιδευτικοί και μαθητές γίνονται συνερευνητές και συμπαραγωγοί της γνώσης. Ο μαθητής έχει τις ευκαιρίες για πολλαπλές επιλογές και ο εκπαιδευτικός δημιουργεί αυτές τις ευκαιρίες.

Στο συνεργατικό σχολείο υπάρχει υψηλό αίσθημα προσωπικής και συλλογικής ευθύνης. Αυτονομία και ομαδικότητα συνυπάρχουν σε μια αρμονική σχέση. Το «εγώ» αναπτύσσεται μέσα από ευκαιρίες αυτόνομης μάθησης και προγράμματα αυτογνωσίας και αυτοανάπτυξης. Το «εμείς» αναπτύσσεται μέσα από ευκαιρίες συνεργατικής μάθησης και κοινοτικής ζωής. Έτσι, εκτός από μαθητοκεντρικό το συνεργατικό σχολείο γίνεται και κοινωνικοκεντρικό.
Το συνεργατικό σχολείο είναι ανοικτό στην τοπική κοινωνία. Είναι το πολιτιστικό κέντρο ολόκληρης της κοινότητας. Η σχέση του μαζί της αμφίδρομη. Το σχολείο είναι ανοικτό σε όλη την κοινότητα και η τοπική κοινωνία ανοικτή στο σχολείο.Το μαθησιακό περιβάλλον δεν περιορίζεται μέσα στους τέσσερις τοίχους της τάξης και την αυλή του σχολείου. Ο ρόλος των γονιών είναι ουσιαστικός και αναβαθμισμένος. Οι γονείς συμμετέχουν ως ισότιμοι συνεταίροι στην ηγεσία, στη διαμόρφωση του οράματος, στον προγραμματισμό, στην εφαρμογή και στην αξιολόγηση του έργου της σχολικής κοινότητας. Είναι και δικαίωμά τους και ευθύνη τους. H τοπική αυτοδιοίκηση αγκαλιάζει και στηρίζει το σχολείο και συμμετέχει ενεργά στη σχολική ζωή.

Το συνεργατικό σχολείο είναι ανοικτό και στην παγκόσμια κοινωνία. Ζούμε στην εποχή με τις πολλαπλές ταυτότητες: εθνική, ευρωπαϊκή, οικουμενική. Οι κοινωνίες γίνονται ολοένα και πιο πολυπολιτισμικές . Εθνικές, ευρωπαϊκές και οικουμενικές αξίες βιώνονται, καλλιεργούνται και αναπτύσσονται μέσα στη σχολική κοινότητα. Η τεχνολογία της πληροφορικής και η δικτυακή μάθηση ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο και δημιουργούν νέες μορφές αλληλεπίδρασης ανάμεσα στους λαούς. Η πληροφορική θ’ αποτελέσει το συνδετικό κρίκο ανάμεσα στις επιστήμες και θα τις φέρει πιο κοντά. Το σχολείο του μέλλοντος θα είναι διαθεματικό και διεπιστημονικό. Ο 20ος αιώνας ήταν αιώνας εξειδίκευσης. Ο 21ος αιώνας θα είναι ο αιώνας της διεπιστημονικής συνεργασίας και της πολυπραγμοσύνης.

Το συνεργατικό σχολείο δίνει μεγάλη σημασία και στην ποιότητα του σχολικού χώρου ως μαθησιακού και παιδαγωγικού περιβάλλοντος. Ο μαθητής και ο εκπαιδευτικός δικαιούνται να εργάζονται και να δημιουργούν μέσα σ’ ένα χώρο που να προκαλεί τη μάθηση, να ικανοποιεί τις αισθητικές ανάγκες και να επιτρέπει ευέλικτες παιδαγωγικές διαδικασίες. Μέσα σ’ ένα τέτοιο περιβάλλον μάθησης όλα τα μέλη της σχολικής κοινότητας θέλουν να έρχονται και να παραμένουν στο σχολείο, να δημιουργούν και να μαθαίνουν, να διδάσκουν και να διδάσκονται. Πιστεύω πως το κλειδί της επιτυχίας για κάθε σχολική κοινότητα είναι να κάνει όλα τα μέλη της να διαμορφώσουν θετική στάση για το σχολείο και τη μάθηση. Όταν λείψει η χαρά της μάθησης το σχολείο γίνεται αυταρχικό και το έργο του για όλους καταναγκαστικό και επώδυνο, με όλες τις παρενέργειες που μπορεί να έχει στα μέλη του. Ερευνητικά δεδομένα στον ελλαδικό χώρο έδειξαν ότι η αναμόρφωση και ο παιδαγωγικός επανασχεδιασμός του σχολικού χώρου επέδρασαν πολύ θετικά στην επίδοση αλλά και στη συμπεριφορά των μαθητών (Γερμανός, 2002 ). Όταν ο χώρος σέβεται το μαθητή κι ο μαθητής σέβεται το χώρο. Υπάρχει αλληλεπίδραση του χώρου και του ανθρώπου.

Η Συνεργατική Μάθηση

Το κύριο χαρακτηριστικό του Συνεργατικού Σχολείου είναι η Συνεργατική Μάθηση (ΣΜ). Από παιδαγωγική άποψη, η ΣΜ είναι ένα σύστημα μεθόδων μάθησης, στο οποίο οι μαθητές εργάζονται με αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση μέσα σε μικρές ανομοιογενείς ομάδες 2-6 μελών για την επίτευξη κοινών στόχων.

Από την άποψη της κοινωνικής ψυχολογίας, η ΣΜ είναι ένας από τους τρεις τρόπους κοινωνικής οργάνωσης της τάξης. Σύμφωνα με τους θεωρητικούς της δυναμικής της ομάδας, η σχολική τάξη, όπως και κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά, μπορεί να οργανωθεί με τρεις μορφές: την ανταγωνιστική, την ατομική και τη συνεργατική.

Ανταγωνιστική δομή υπάρχει όταν οι ατομικοί στόχοι συνδέονται με τέτοιο τρόπο, ώστε να υπάρχει αρνητική συνάφεια μεταξύ τους. Έτσι, το άτομο επιζητεί ένα αποτέλεσμα, που θα είναι για τον εαυτό του ευεργετικό, αλλά σε βάρος των ανταγωνιστών του.
Ατομική δομή υπάρχει, όταν η επίτευξη των στόχων του ατόμου δεν επηρεάζει ούτε θετικά ούτε αρνητικά την επίτευξη των στόχων των άλλων. Έτσι, το άτομο επιζητεί ένα αποτέλεσμα που θα είναι ευεργετικό για τον εαυτό του και αγνοεί ως άσχετες τις προσπάθειες των άλλων.
Συνεργατική δομή οργάνωσης υπάρχει όταν οι στόχοι των ατόμων συνδέονται με τρόπο που να υπάρχει θετική συσχέτιση μεταξύ τους. Έτσι, η ομάδα μπορεί να επιτύχει τους στόχους της, μόνο αν και όταν κάθε μέλος επιτύχει τους δικούς του στόχους. Το άτομο επιζητεί ένα αποτέλεσμα που θα είναι ευεργετικό τόσο για το ίδιο όσο και για τα μέλη της ομάδας του ( Χαραλάμπους, 1996).

Από τους πιο πάνω ορισμούς προκύπτουν και τα πιο κάτω συστατικά στοιχεία της Συνεργατικής Μάθησης:

• Μαθησιακό έργο – Πρόβλημα για λύση
• Μικρές ομάδες (2-6 μέλη)
• Ανομοιογένεια στη σύνθεση των ομάδων
• Αλληλεπίδραση
• Αλληλεξάρτηση
• Συνεργατικές δεξιότητες
• Ίσες ευκαιρίες για επιτυχία
• Προσωπική ευθύνη
• Συλλογική ευθύνη

Η λέξη – κλειδί που διαφοροποιεί τη Συνεργατική Μάθηση από την παραδοσιακή ομαδική ή ομαδοκεντρική διδασκαλία είναι η έννοια της αλληλεξάρτησης. Αλληλεξάρτηση υπάρχει όταν η ομάδα για να ολοκληρώσει το έργο της χρειάζεται της συμβολή του κάθε μέλους και αντίστροφα, η επιτυχία του κάθε μέλους εξαρτάται από τη συμβολή των υπόλοιπων μελών της ομάδας. Η αλληλεξάρτηση μπορεί να εξασφαλιστεί με διάφορους τρόπους, όπως είναι οι κοινοί στόχοι, οι κοινές αμοιβές, η κατανομή ρόλων,ο καταμερισμός έργου και ο καταμερισμός πηγών (Johnson & Johnson,1989).

Η ΣΜ απετέλεσε αντικείμενο ζωηρού ενδιαφέροντος τόσο της κοινωνικής ψυχολογίας όσο και της παιδαγωγικής. Εκατοντάδες έρευνες έχουν διεξαχθεί για να διερευνηθεί η αποτελεσματικότητα της συνεργατικής μάθησης έναντι της ανταγωνιστικής και ατομικής μάθησης ή έναντι της μετωπικής διδασκαλίας.

Τα συνοπτικά ευρήματα των ερευνών αυτών έδειξαν ότι η ΣΜ είναι πιο αποτελεσματική σε μια μεγάλη ποικιλία μεταβλητών. Συγκεκριμένα διαπιστώθηκε ότι:

1. Η ΣΜ είναι πιο αποτελεσματική όσον αφορά τη σχολική επίδοση, ιδιαίτερα για έργα σύνθετα και δύσκολα, που απειλούν υψηλότερες νοητικές λειτουργίες (ανάλυση, σύνθεση, αξιολόγηση).
2. Η ΣΜ δημιουργεί καλύτερες διαπροσωπικές σχέσεις.
3. Η ΣΜ προάγει περισσότερο την ψυχική υγεία, γιατί μειώνει το άγχος, ενισχύει την
αυτοεκτίμηση.
4. Η ΣΜ βοηθά πολύ περισσότερο στην ένταξη και ενσωμάτωση παιδιών με ειδικές
ανάγκες ή παιδιών με διαφορετική εθνική προέλευση.
5. Η ΣΜ βοηθά στην ανάπτυξη μεταγνωστικών δεξιοτήτων (Johnson & Johnson, 1989).

Σ΄ένα μεγάλο ερευνητικό πρόγραμμα που αρχίσαμε στην Κύπρο εδώ και μια δεκαετία μελετήσαμε την αποτελεσματικότητα της ΣΜ μέσα στα δικά μας πολιτιστικά και κοινωνικά δεδομένα. Σκοπός της έρευνας ήταν να διερευνηθεί η διαφορική αποτελεσματικότητα της ΣΜ έναντι της ατομικής μάθησης όσον αφορά στην επίδοση των μαθητών στα Ελληνικά και Μαθηματικά, στο ψυχολογικό κλίμα της τάξης, στην αυτοεκτίμηση, στις στάσεις απέναντι στο σχολείο κ.ά.

Το δείγμα της έρευνας απετέλεσαν 808 μαθητές και μαθήτριες Ε΄ τάξης από 36 δημοτικά σχολεία της πόλης και επαρχίας Λευκωσίας. Οι 394 μαθητές συμμετείχαν στη συνεργατική μάθηση και οι 414 στην ατομική μάθηση. Στη ΣΜ οι ομάδες ήταν 6μελείς και ήσαν μικτής ικανότητας και φύλου. Κάθε ομάδα είχε 2 μαθητές χαμηλής ικανότητας, 2 μέσης ικανότητας και 2 μαθητές υψηλής ικανότητας. Κάθε εβδομάδα οι ομάδες άλλαξαν συντονιστή και γραμματέα. Οι 414 μαθητές της ατομικής μάθησης μάθαιναν από το δάσκαλό τους και στη συνέχεια εργάζονταν ατομικά. Το πείραμα διάρκεσε σαρανταπέντε εργάσιμες μέρες.

Τα συνοπτικά ευρήματα του ερευνητικού προγράμματος ήσαν τα ακόλουθα:

1. Οι μαθητές της Συνεργατικής Μάθησης είχαν πολύ ψηλότερες επιδόσεις στα Μαθηματικά (13 εκατοστιαίες μονάδες) και στα Ελληνικά (9 εκατοστιαίες μονάδες).
2. Οι μαθητές που εργάστηκαν με ΣΜ είχαν ψηλότερες επιδόσεις άσχετα από τη σχολική τους ικανότητα. Ωφελήθηκαν και οι χαμηλής και οι μέτριας και οι υψηλής επίδοσης μαθητές.
3. Το ψυχολογικό κλίμα της τάξης ήταν θετικότερο στη ΣΜ. Συγκεκριμένα, μειώθηκε
η ανταγωνιστικότητα, η διενεκτικότητα και ο βαθμός δυσκολίας.
4. Οι στάσεις των μαθητών απέναντι στο σχολείο έγιναν θετικότερες στη ΣΜ.
5. Η αυτοεκτίμηση των μαθητών ενισχύθηκε μέσα από τη ΣΜ.
6. Παρατηρήθηκε σημαντική μείωση της αρνητικής συμπεριφοράς κατά τις δέκα εβδομάδες του πειράματος.

O εκπαιδευτικός μέσα στο Συνεργατικό Σχολείο

Ο εκπαιδευτικός του συνεργατικού σχολείου πρέπει να είναι πρώτα ιδεολόγος και οραματιστής. Να έχει διαμορφωμένο το προσωπικό του όραμα που θα κατευθύνει τις στρατηγικές και τις πρακτικές του.
Ο σημερινός εκπαιδευτικός πρέπει να έχει αυτογνωσία και να φροντίζει τόσο την προσωπική όσο και την επαγγελματική του αυτοανανέωση. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τον εκπαιδευτικό είναι η επανάληψη του περσινού εαυτού του. Μέσα στην κοινωνία της γνώσης η συνεχής περιέργεια, η αναζήτηση, η δια βίου μάθηση και ο αναστοχασμός είναι ιδιότητες που πρέπει να τον συνοδεύουν σε όλη την πορεία του.

Δείκτης ποιότητας του εκπαιδευτικού είναι και η ικανότητά του για συνεργασία και να δημιουργεί διαπροσωπικές σχέσεις. Είναι μέσα από τη συνεργασία που θα μπορέσουν τα προσωπικά οράματα να γίνουν συλλογικά στη σχολική κοινότητα. Η ενδοπροσωπική και η διαπροσωπική νοημοσύνη είναι απαραίτητα προσόντα για κάθε εκπαιδευτικό. Πρέπει ακόμη να αναπτύξει ο ίδιος τη συναισθηματική νοημοσύνη, για να μπορέσει να βοηθήσει τους μαθητές του να αναπτύξουν κι αυτοί τη συναισθηματική τους νοημοσύνη.
Η ευελιξία και η προσαρμοστικότητα σ’ ένα κόσμο που μεταβάλλεται ραγδαία είναι απαραίτητο γνώρισμα του εκπαιδευτικού. Ο δογματισμός και οι αυθεντίες δεν υπάρχουν στο σύγχρονο σχολείο. Πρέπει να δέχεται την αρχή πως υπάρχουν πολλές αλήθειες, να σέβεται τη διαφορετικότητα των συναδέλφων και των μαθητών του.
Ο εκπαιδευτικός σήμερα αμφισβητεί, κρίνει και ερευνά. Πέρασε η εποχή που η έρευνα ήταν μόνο για την ακαδημαϊκή ελίτ. Σήμερα η έρευνα είναι εργαλείο απαραίτητο στα χέρια του εκπαιδευτικού. Μέσα από την έρευνα θα γνωρίσει τις νοημοσύνες και τους τρόπους μάθησης των μαθητών του, θα αξιολογήσει τις μαθησιακές διαδικασίες και το αποτέλεσμα των προσπαθειών του (Φλουρής, 2003). ΄Ετσι, ο εκπαιδευτικός δεν περιορίζει το ρόλο του στο να μιμείται, να αντιγράφει και να αναπαράγει τις γνώσεις των άλλων, αλλά δημιουργεί και παράγει με τους μαθητές του τη γνώση.

Ακόμη, ο εκπαιδευτικός σήμερα είναι χρήστης των νέων τεχνολογιών. Είναι διαπιστωμένο ότι ο τεχνολογικός αναλφαβητισμός είναι ψηλότερος μέσα στους ενήλικες (γονείς και εκπαιδευτικούς) παρά στους μαθητές.
Ο εκπαιδευτικός μέσα στο σύγχρονο πρέπει να τολμά, να δοκιμάζει και να πειραματίζεται. Να συνδυάζει αναλυτική, δημιουργική και πρακτική σκέψη .
Ο κύριος ρόλος του εκπαιδευτικού είναι ο ρόλος του εμψυχωτή. Πριν τρεις χιλιετίες έλεγε ο Πλούταρχος πως «ο νους δεν είναι σκεύος για να το γεμίζουμε αλλά φωτιά να την ανάβουμε» (Dryden, 2000). Για να μπορέσει να ασκήσει το ρόλο αυτό, απαραίτητη προϋπόθεση είναι να διαθέτει ή να αναπτύξει τη συναισθηματική νοημοσύνη ή της καρδιάς.
Το χρέος της πολιτείας είναι να επιλέξει τους εκπαιδευτικούς , να τους προσφέρει ό,τι καλύτερο στη βασική τους εκπαίδευση και να δημιουργήσει τις ευκαιρίες για συστηματική και δια βίου επιμόρφωσή τους.

Προσπάθησα να δώσω το όραμα για ένα σύγχρονο σχολείο, το σχολείο του 21ου αιώνα. Το σχολείο που χρειαζόμαστε είναι ένα σχολείο πιο ανθρώπινο, πιο συνεργατικό, πιο ευέλικτο και πιο ελκυστικό. Είναι ένα αληθινό εργαστήρι της μάθησης (Μασσιάλας, 1986). Η απόσταση ανάμεσα στην πραγματικότητα και στο όραμα είναι αρκετά μεγάλη. Για να σμικρύνουμε το χάσμα δυο δρόμοι υπάρχουν. Είτε να χαμηλώσουμε το όραμα είτε να ανεβάσουμε την πραγματικότητα. Ο πρώτος δρόμος είναι ο πιο εύκολος. Να χαμηλώσουμε το όραμα ώσπου να ταυτιστεί με την πραγματικότητα. Ο δεύτερος δρόμος είναι ο πιο δύσκολος. Είναι η επιλογή της μεταμόρφωσης και της αλλαγής. Η αλλαγή είναι το ζητούμενο. Ποιος θα φέρει την αλλαγή είναι το αιώνιο ερώτημα. Είναι κοινή διαπίστωση πως όσοι είναι μέσα στο σχολείο περιμένουν την αλλαγή από τους εκτός σχολείου και αντίστροφα , όσοι είναι έξω από το σχολείο περιμένουν την αλλαγή από τους εντός του σχολείου. Κι όμως, η αλλαγή είναι υπόθεση όλης της κοινωνίας. Είναι θέμα κουλτούρας και νοοτροπίας.

Πιστεύω πως δεν είναι δύσκολο να διαμορφώσουμε ένα συλλογικό όραμα για τον πολίτη του 21ου αιώνα. Νομίζω ότι όλοι μπορούμε να συμφωνήσουμε πως θα θέλαμε πολίτες ελεύθερους, αυτόνομους, κριτικούς, ευέλικτους, συνεργατικούς, δημιουργικούς. Πολίτες που να θέλουν και να μπορούν να προσφέρουν. Πολίτες ψυχικά υγιείς και ισορροπημένους μέσα σε μια κοινωνία πολυπολιτισμική, αξιοκρατική και ανθρώπινη. Το συνεργατικό σχολείο μπορεί να συμβάλει στην υλοποίηση του οράματος γι’αυτή την κοινωνία κι’αυτούς τους πολίτες.

ΣΧΕΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Γερμανός, Δ. ( 2002) . Οι Τοίχοι της Γνώσης. Gutenberg. Αθήνα.
Dryden,G.& Vos, J. (2000). Η Επανάσταση της Μάθησης. Αλκυών. Αθήνα
Gardner, H. (1983). Frames of Mind. Basic Books, New York
Gardner,H. (1993). Multiple Intelligences: the Theory in Practice. Basic Books.
Glasser, W. (1999). The Quality School. New York, Harper Perennial.
Goleman, Daniel (1998) . H Συναισθηματική Νοημοσύνη. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα
Johnson,D.W. & Johnson, R..T. (1989). Cooperation & Competition: Theory and Research,Minnessota, Interaction Book Company.
Μασσιάλας, Β. (2003). Το Σχολείο του Μέλλοντος. Συνεργατική Παιδεία, Τόμος 2, Τεύχος 2. Λευκωσία.
Sternberg, R.(1999). H Νοημοσύνη της Επιτυχίας. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
Unesco (1996). Εκπαίδευση- Ο Θησαυρός που κρύβει μέσα της. Gutenberg. Αθήνα.
Φλουρή, Γ. (2003). Από το παραδοσιακό στο σχολείο των πολλαπλών τύπων νοημοσύνης: μια πρόκληση για το μέλλον. Συνεργατική Παιδεία, Τόμος 2, Τεύχος 1. Λευκωσία.
Χαραλάμπους Ν. (1996). Η διαφορική Επίδραση της Συνεργατικής και Ατομικής Μάθησης στη Σχολική Επίδοση. Λευκωσία
Χαραλάμπους, Ν. & Λιβίτζη Χρ. (2002). Επιστήμη του Εαυτού. Το Τετράδιο της Προσωπικής μου Ανάπτυξης, Β΄ ‘Εκδοση, Λευκωσία.
Χαραλάμπους, Ν.& Γεώργας, Δ. (1995). Συνεργατική μάθηση, σχολική ικανότητα και επίδοση .Ψυχολογία, Τόμος 2, Τεύχος 2 ,146-164
Χαραλάμπους, Ν. (2000). Αλληλεπιδράσεις στη μικρή ομάδα και επίδοση στα Μαθηματικά
και Ελληνικά. Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 30, 235-252.
Χαραλάμπους, Ν. (1999). Αποτελεσματική μάθηση σε τάξεις μικτής ικανότητας. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Λευκωσ
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στον τιμητικό τόμο για το Βύρωνα Γ. Μασσιάλα ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ, εκδ.Ατραπός, 2005.